Education

Only the educated are free - Chỉ những người có giáo dục mới làm chủ sự tự do - Epicteus

Giáo dục, và đặc biệt là “giáo dục khai phóng”, là thứ đã làm cho khái niệm xã hội dân sự trở nên khả thi. Và điều đó có tính quan trọng còn hơn là sự đóng góp của nền giáo dục vào sự thành công của nền kinh tế, và cái mục đích ở vế sau này, đáng buồn thay, hầu hết các tay chính trị gia có vẻ đều cho nó là mục đích duy nhất của giáo dục.

Để hiểu được vai trò khai phóng và nâng cao đạo đức của giáo dục khai phóng chúng ta cần phải thoát khỏi cái định nghĩa hạn hẹp của cụm từ “morality - luân lý” theo góc nhìn của thời hiện đại (kể từ thế kỷ 17), và quay về với một khái niệm có tính cổ điển và toàn diện hơn đó là “ethics - đạo đức”. Cái khái niệm gọi là “luân lý” đang được hiểu thời nay là một thứ gì đó chỉ có tính ứng dụng ở một phần nào đó của cuộc sống - một vài khía cạnh nào đó trong nhân cách và hành vi của mỗi cá nhân. Không ai nghĩ rằng việc ăn chuối có vấn đề về luân lý, tương tự với việc một người chọn làm việc trong một ngân hàng hay tổ chức tín dụng nhà ở, cũng như việc y chọn màu sơn nào cho ngôi nhà của y. Những triết gia Hy Lạp cổ đại lại nghĩ khác. Đối với họ, toàn bộ cuộc đời là đều gắn liền với đạo đức: cuộc đời của một người và cách y sống như thế nào là một và là toàn bộ bản thân y, họ cũng cho rằng, cách mà cái cây của vận mệnh của y nảy nở như thế nào và nó ảnh hưởng tới những cá nhân khác theo cách nào cũng xuất phát từ tổng thể nhân cách của y. Và vì lý do này cuộc đời là thứ phải luôn được xem xét - nếu ta nhớ về quan niệm của Socrates - và cuộc đời chỉ có thể được cân nhắc nếu chúng ta hiểu một cách sâu sắc về nó. Và đây là nơi mà sự giáo dục khai minh tỏa sáng.

“Giáo dục khai phóng” có nghĩa là sự giáo dục bao gồm văn học, lịch sử và sự thán thưởng đối với nghệ thuật, và đưa chúng lên ngang hàng với khoa học và các lãnh vực đầy thực dụng. Nền giáo dục này truy cầu việc trao cho chúng ta những cơ hội để sống một cách chín chắn và thông tuệ hơn, đặc biệt là mở ra một phạm vi đa dạng các trải nghiệm và tình cảm của con người, những thứ mà đang hiện diện ở thời đại ngày nay, hoặc từng tồn tại trong qua khứ hay bất kỳ nơi nào khác. Điều đó, tới lượt nó, khiến chúng ta hiểu rõ hơn về những hứng thú, cũng như những nhu cầu và cám dỗ của người khác, nhờ đó chúng ta có thể đối đãi với họ với sự tôn trọng và đồng cảm, cũng như sự khác biệt trong các lựa chọn của họ và những trải nghiệp đã làm nên cuộc đời họ. Và khi sự cảm thông và tôn trọng được hồi đáp, đồng thanh tương ứng đồng khí tương cầu, kết quả là các vết nứt vốn có thể trở thành mầm mống của sự mâu thuẫn giữa người với người, hoặc thậm chí là cả những cuộc chiến tranh, sẽ được hàn gắn hoặc ít nhất được dung thứ. Chỉ cần cái đứng sau cũng đủ rồi.

Viễn cảnh trên là không tưởng; không nghi ngờ gì việc từng tồn tại những sĩ quan SS (Schutzstaffel - biệt đoàn ưu tú của Đức Quốc Xã - người dịch) được dạy đọc thơ Goethe và nghe nhạc của Beethoven, nhưng rồi sau đó chính chúng phục vụ cho hành vi diệt chủng trong các lò hơi ngạt - vậy nên giáo dục khai phóng không mặc nhiên sẽ tạo ra những cá nhân tốt đẹp hơn. Nhưng nó có xác xuất để thành công trong việc này hơn rất nhiều nếu đem so với sự ngu xuẩn và ích kỉ, thứ mà được tạo ra từ việc thiếu kiến thức và sự vắng bóng của hiểu biết.

Giáo dục khai minh là một ý tưởng đang trở nên mờ nhạt ở phương Tây thời nay, đáng chú ý nhất là ở những nền văn hóa sử dụng Anh Ngữ. Nền giáo dục chủ yếu bị giới hạn cho thế hệ trẻ, và nó cũng không còn đúng với ý nghĩa ban đầu của từ “khai phóng” mà trở thành một thứ thiếu tham vọng hơn và bị thu hẹp lại cho các mục đích thực dụng - dĩ nhiên, và chắc chắn rồi, các mục đích này cũng rất quan trọng - đó là tăng khả năng được tuyển dụng. Đây là một sự thất bại; vì mục đích của giáo dục khai sáng là tạo ra những cá nhân tiếp tục duy trì sự học của họ kể cả khi giai đoạn giáo dục “chính thức” của họ đã chấm dứt; nó tạo ra những con người mà phải biết nghĩ, và đặt câu hỏi, và biết cách để tìm ra câu trả lời khi họ cần. Điều này đặc biệt quan trọng trong môi trường chính trị và các thế lưỡng nan về luân lý, thứ mà sẽ luôn luôn xảy ra và sẽ không bao giờ ngừng đòi hỏi các giải pháp đàm phán mới; vậy nên những thành viên của một cộng đồng không thể thiếu sự chín chắn và hiểu biết nếu muốn nền xã hội dân sự được vun đắp.

Giáo dục bậc cao vốn rất dắt đỏ, và nó phải được đầu tư chủ yếu từ xã hội. Nhưng thành quả của một nền cao học rất có giá trị. Nó hứa hẹn tạo ra một tỷ lệ lớn những con người vượt trội hơn hẳn nhưng tay lính quèn trong các cuộc chiến tranh đua tiền tài và danh vọng, hãy giúp họ bằng cách trao cho họ quyền được cho và nhận nhiều hơn từ cộng đồng cũng như trải nghiệm văn hóa, và quyền được sống một cuộc đời sung túc hơn cũng như tham gia vào những lĩnh vực khác nằm ngoài việc kiếm sống của họ - đặc biệt là những niềm vui trong các hoạt động xã hội, cũng như họ phải có trách nhiệm tham gia vào các việc dân sự và chính trị. Người mà có sự hiểu biết và chính chắn hơn có xu hướng thận trọng hơn những thành phần mà - và chúng sẽ tiếp tục được phép để - cục súc và vô học, tư duy hạn hẹp, hẹp hòi, và kém văn minh , những đặc tính mà nếu hiểu theo nghĩa sâu sắc của chúng thì vốn đang định hình phần lớn xã hội thời hiện đại.

Cũng không thể chối bỏ rằng chính giáo dục là một sự chuẩn bị thiết yếu cho đời sống và công việc trong một nền kinh tế tiên tiến. Các nền kinh tế thời hiện đại đòi hỏi các công nhân phải có tay nghề cao và động lực, người ta chỉ có thể sinh lợi được từ những cơ hội mà họ gặp nếu họ được trang bị đầy đủ để đáp ứng các thời cơ đó. So much is now received wisdom. - Ngày nay điều đó hiển nhiên tới mức ai cũng đồng ý.

Nhưng cái mảng lớn nhất của vấn đề đối với giáo dục đó là mối liên quan vừa kể trên quá trực tiếp. Aristotle từng bảo rằng chúng ta giáo dục bản thân để mà chúng ta có thể dùng leisure - sự tự do mà chúng có một cách cao quý, - đó là một góc nhìn đối nghịch trực tiếp với niền tin ngày nay rằng chúng ta học để ấm thân. Từ đó suy rộng ra rằng cái góc nhìn của thời hiện đại đã xuyên tạc cái mục đích của chốn học đường, thay vì coi cái đích có việc học đối với mỗi cá nhân là vun đắp chính bản thân y, giáo dục ngày nay bị biến tướng với mục tiêu khiến y trở thành công cụ trong dòng chảy kinh tế.

Chìa khóa để hiểu được điều này là phải rạch ròi giữa “education - giáo dục” và “training - huấn luyện”, để nhận ra rằng mỗi người đều cần cả hai thứ trên, cũng như không bị hoang mang và xấu hổ về bản thân. Những đứa trẻ cần phải được huấn luyện về các bảng dạy phép tính nhân chia, huấn luyện về cách đọc, cách đánh vần và cách viết chữ, y như cái cách mà những vận động viên phải huấn luyện thân thể của họ: những điều đấy đều cần phải được hướng dẫn, lặp đi lặp lại và thực hành. Và khi những đứa trẻ đã đạt được những kỹ năng và có thể sử dụng bằng chỉ bằng vô thức, chúng sẽ có được sự tự tin và nguồn nguyên liệu cần thiết để thu lợi từ bước kế tiếp, và bước này mới là sự giáo dục đích thực: quá trình học cách để suy nghĩ và biết cách để tìm kiếm và sử dụng thông tin khi cần. Trên tất cả, giáo dục phải bao hàm việc hoàn thiện những kỹ năng đánh giá và biện minh; Heraclitus từng nhấn mạnh rằng việc học chỉ là phương tiện cho một mục đích, đó là “understanding - sự hiểu” - và sự thấu hiểu là giá trị tối thượng của việc học.

Khái niệm “Education - Giáo dục” ở khía cạnh từ nguyên học có nghĩa là “leading out - dẫn ra” hoặc “bringing out - mang ra”, một ý niệm tự nó không khả thi nhưng vẫn có sức ảnh hưởng lâu dài về mặt lý thuyết đã được đặt ra bởi Plato. Ông ấy tin rằng chúng ta vốn dĩ là những linh hồn bất tử trước khi bị trói vào thân xác phàm tục, trong dạng linh hồn này, chúng ta biết và hiểu mọi thứ, nhưng khi đầu thai làm người, chúng ta đã quên đi những tri thức đó. Với học thuyết của Plato, việc học chỉ là hành vi nhớ lại; và việc chôn chân chốn học đường là hành vi “tìm ra” những ký ức đã từng bị thất lạc trong tâm trí của chúng ta. Những lý thuyết này về sau đã được thay đổi theo hướng hợp lý hơn bởi các triết gia hậu bối, những người mà coi việc học là việc mài dũa và tìm ra tài năng, cũng như các giới hạn được ngầm định bởi mỗi cá nhân, hơn là lượng tri thức phổ quát mà ai cũng tồn sở hữu một cách tiềm ẩn như nhau. Nếu hiểu theo nghĩa tốt đẹp, điều này cho thấy rằng: chúng ta vẫn nghĩ rằng tài năng thiên phú của cá nhân có thể được hỗ trợ để nảy nở nếu được vun trồng trong những môi trường phù hợp.

Nhannht dịch từ The Meaning of Things - A.C.Grayling - Education.