Thứ chủ nghĩa bình đẳng, nếu không bị phê phán, tạo ra mối đe dọa với sự xuất chúng, nhìn nhận bởi một tinh thần dân chủ như là một nguyên nhân - có thể dễ dàng chấm dứt - gây ra tình trạng ganh ghét và cô lập. - ALEXIS DE TOCQUEVILLE
Khi Matthew Arnold viết bộ tiểu luận Culture and Anarchy - Nền Văn hóa và Sự Vô chính phủ - cách đây 100 năm, ông ấy đã mô tả việc một nền văn hóa khi truy cầu sự ưu việt trong quá trình bồi dưỡng chính nó như thế này: “Getting to know, on all the matters that most concern us, the best which has been thought and said in the world, and, through this knowledge, turning a stream of fresh and free thought upon our stock notions and habits. - Phải học, nhất là những thứ khiến chúng ta quan tâm nhất, những hiểu biết và quan niệm, và ý tưởng xuất sắc nhất đã từng được nghĩ ra và từng được lưu truyền nơi hạ giới, và qua đó, chúng ta sẽ đẩy một dòng thủy lưu mang theo những suy nghĩ mới mẻ và tự do lên chính cái kho tàng niềm tin và lề thói của chúng ta”. Arnold vốn là một thanh tra chốn học đường, một người đại diện cho tiếng nói của nền giáo dục bậc cao, và ông ấy tin rằng sự xuất chúng trong giáo dục là con đường không chỉ cho mang tới sự giàu có mà còn là cách để sản sinh một xã hội giao thoa văn hóa, từ đó đạt được quan niệm của Aristotle về sự tự do (leisure) - vốn là đặc quyền của những thân phận cao quý - phải phục vụ cho giáo dục.
Từ Trung Hoa tới Pháp, những quốc gia đã phát triển hoặc khao khát trở thành nước phát triển đều có một hệ thống giáo dục ưu tú, hướng tới việc nhận những học trò tài năng nhất và mang tới cho họ nền giáo dục thông thái nhất có thể. Ở Trung Hoa quá trình này được thực hiện ở giai đoạn rất sớm, với các trường chuyên dành cho những đứa trẻ sáng dạ nhất. Ở Pháp, với Hautes Écoles - hệ thống các trường đại học với chất lượng thượng đẳng, với việc xét duyệt đầu vào luôn cạnh tranh khốc liệt - sàng lọc ra những trí tuệ ưu tú nhất và dạy họ với một kỷ luật khắc khổ. Tất cả những hệ thống như thế đều có mục đích mài sáng thêm những hòn ngọc tốt nhất, từ đó đạt được chất lượng cao nhất trong khoa học, kỹ thuật, luật pháp, bộ máy hành chính, y tế và nghệ thuật.
Ít người có thể chối bỏ được các lý lẽ ủng hộ hệ thống giáo dục dành cho người tài này, ngoại trừ những người lý sự rằng sự tầm thường phổ quát là cái giá xứng đáng để đánh đổi cho sự “bình đẳng xã hội”. Tuy nhiên có một mối nguy mà chế độ ưu đãi nhân tài có thể gây ra cho quá trình vun trồng sự xuất chúng. Đó là nếu, một khi các phương tiện đã được thiết lập, thì các phần thưởng và lời ngợi khen sẽ trở nên không đủ với lòng tham con người, và tiền bạc với sức ảnh hưởng sẽ trở thành các tiêu chuẩn mới. Ở nhiều, có lẽ là hầu hết, các quốc gia trên thế giới, tiền bạc và sức ảnh hưởng trở thành yếu tố quyết định sự thăng tiến xã hội, thậm chí ở những nơi mà chế độ nhân tài vẫn có sức ảnh hưởng: Với Hoa Kỳ, kim tiền là cần thiết để đạt được lợi thế xã hội, ở Trung Hoa, nó giúp trở thành quan chức của Đảng.
Những kẻ giàu có và quan hệ rộng không phải là kiểu tinh hoa mà một hệ thống giáo dục nên dung dưỡng. Thật dễ dàng cho thứ báo chí đại chúng và các chính trị gia dân túy bôi bác khái niệm “tinh hoa” bằng cách dùng nó để ám chỉ tầng lớp này là cao quý dựa trên sự bất công; nhưng các tờ báo và những tay chính trị gia này cũng nhanh chóng phàn nàn nếu các bác sĩ, giáo viên, và những vận động viên đại diện cho đội tuyển quốc gia thất bại chỉ vì họ không thể đáp ứng mong đợi cao nhất của người dân - vì suy cho cùng, nói một cách ngắn gọn, những “tinh hoa” đang bị bôi bác vốn không phải là tinh hoa, theo đúng nghĩa của từ này.
Mặc dù trên hạ thế tồn tại rất ít - nếu không nói là không tồn tại, một chế độ dân chủ theo đúng nghĩa của nó - hầu hết những hệ thống chính trị đang được coi là “dân chủ” thực ra là chế độ tập trung quyền lực cho phép bầu cử. Tinh thần truy cầu nền dân chủ đúng nghĩa, tuy thế vẫn tiếp tục được vun đắp chủ yếu ở Phương Tây, cho cả khía cạnh tốt đẹp và bệnh hoạn. Sự tốt đẹp nằm ở áp lực phải đối xử với mọi thân phận một cách công bằng, và sự bệnh hoạn là khi gây áp lực để cào bằng mọi danh phận với nhau. Sự bệnh hoạn này là bản năng muốn san phẳng, một thôi thúc vùi dập để kéo người khác xuống, nó không thích sự xuất chúng vì sự ưu việt tự nó làm dâng lên những ngọn núi nơi mà những tâm hồn bất an trong nền dân chủ khao khát muốn thấy sự bằng phẳng. Nhưng nền dân chủ không nên có mục đích vùi dập thân phận con người và những thành tựu của họ xuống một mẫu số tầm thường. Nền dân chủ phải nhắm tới việc nâng chúng lên, một cách đầy tham vọng và mãnh liệt, càng gần với tiêu chuẩn cao nhất và lý tưởng nhất thì càng tốt. Và điều đó có nghĩa là, bên cạnh những yếu tố khác, chúng ta phải có những cơ sở học tập với tiêu chuẩn và đòi hỏi khắc khe nhất để đào luyện những ngành này.
Nhannht dịch từ The Meaning of Things, A.C.Grayling - Chapter Excellence.